Pantomogram, rtg (zdjęcie) pantomograficzne (panorama + tomogram) – zdjęcie rentgenowskie struktur zakrzywionych szczęki i żuchwy[1], do wykonania którego używany jest pantomograf. Często nazywane potocznie zdjęciem panoramicznym.
Ortopantomogram (skrót OPG) to pantomogram wykonany w technice ortoradialnej, tzn. promień padający na kliszę przechodzi przez każdy ząb prostopadle do krzywizny wyrostka zębodołowego w tym miejscu.
Istnieją trzy metody wykonania zdjęcia pantomograficznego[2]:
- metoda wewnątrzustna, radiografia tradycyjna,
- metoda zewnątrzustna, radiografia tradycyjna,
- metoda zewnątrzustna, radiografia cyfrowa.
Historia
Pierwsze pantomogramy wewnątrzustne wykonano w latach 40. XX wieku – w 1943 Niemiec Horst Beger otrzymał patent na tę metodę a niezależnie od niego metodę tę opracował w 1946 Szwajcar Walter Ott[2].
Wykonanie
Wykonanie pantomogramu jest bezbolesne i trwa około kilkunastu do dwudziestu sekund[2].
Pantomogram wewnątrzustny
Metoda rzadko stosowana. Przez niektórych nazywana jedynie rtg panoramicznym dla odróżnienia od pantomogramów zewnątrzustnych. Lampę rentgenowską umieszcza się wewnątrz jamy ustnej pacjenta. Zdjęcia łuków górnego i dolnego wykonuje się oddzielnie. Pacjent przytrzymuje zakrzywioną kliszę, która przylega do twarzy odpowiednio w okolicy nosa lub bródki (w zależności od badanego łuku zębowego)[4]. Możliwe jest również zdjęcie lewych lub prawych połówek obu łuków naraz[5].
Pantomogram zewnątrzustny
Badanie wykonuje się zwykle w pozycji stojącej i w bezruchu. Pacjent powinien być zabezpieczony fartuchem ochronnym. Kręgosłup szyjny powinien być wyprostowany, płaszczyzna Campera ustawiona w poziomie, płaszczyzna pośrodkowa w pionie. Zwykle pacjent zagryza ustnik między siekaczami, aby rozklinować zęby i zapobiec nakładaniu się zębów górnych i dolnych na zdjęciu (to wyklucza pantomogram z diagnostyki chorób SSŻ).
Głowica aparatu rtg znajduje się po jednej stronie głowy pacjenta, film – po drugiej. Oba zataczają łuk (w nowoczesnych aparatach zbliżony do krzywizny łuków zębowych, zwykle eliptyczny) wokół unieruchomionej głowy pacjenta[1], w tę samą stronę względem wskazówek zegara. W tym czasie lampa rtg wysyła wąską (ok. 8°) wiązkę rtg, a klisza przesuwa się tak, że w czasie ekspozycji naświetlane są kolejne jej części.
Dawka promieniowania w tej metodzie wynosi ok. 20–30 µSv[6][7], co stanowi ok. 3 dni promieniowania tła (roczna dawka naturalna promieniowania tła ≈ 2,7 mSv).
Pantomogram cyfrowy
Wraz z rozwojem technologii klisza została zastąpiona czujnikiem CCD a obraz jest wyświetlany na ekranie monitora i może być przechowywany w postaci cyfrowej. Istnieją programy komputerowe obsługujące pantomografy cyfrowe, które umożliwiają cyfrową obróbkę zdjęć rtg, takie jak wyostrzanie obrazu, negatyw–pozytyw, badanie gęstości, barwienie kolorem, kalibracja, histogram i tomosynteza.
Pantomografy cyfrowe emitują bardzo niską dawkę promieniowania – ok. 5–20 µSv, o wiele bezpieczniejszą w porównaniu z tradycyjną radiografią (mniejszą nawet o 70% od pantomogramów tradycyjnych[1]).
Zastosowanie
Jest to zdjęcie przeglądowe przedstawiające ogólny stan wszystkich zębów, zawiązków zębów oraz struktur je otaczających takich jak kości szczęki i żuchwy, stawy skroniowo-żuchwowe i częściowo zatoki szczękowe, jest również pomocne w ocenie wad rozwojowych[1], urazach i nowotworach.
Za pomocą pantomogramu można wykryć wiele nieprawidłowości, jak np. próchnica, zmiany okołowierzchołkowe, zęby zatrzymane, dodatkowe i nadliczbowe, zęby nieprawidłowo przeleczone kanałowo. Ze względu jednak na ogólny obraz czasami wymagane jest wykonanie dodatkowo dokładniejszego zdjęcia zębowego podejrzanej okolicy. Pantomogram daje również pogląd na stan kośćca w przypadku planowania zabiegu wszczepiania implantów zębowych – jednak w tym wypadku najczęściej korzysta się z tomografii komputerowej.
Dawka emitowana podczas badania jest w przybliżeniu równa 3–5 typowym zdjęciom przylegającym przy czym przedstawia 3-krotnie większy obszar niż 14 zdjęć przylegających wymaganych, aby pokryć oba łuki zębowe[1].
Pantomogram powinien być wykonywany okresowo w celu kontroli stanu wyżej wymienionych elementów narządu żucia a szczególnie w profilaktyce próchnicy, okres ten jest uzależniony indywidualnie od stanu zdrowia, wieku, podatności tkanek na próchnicę, ryzyka chorób i jakichkolwiek oznak chorób[8][9][10].
Wady
Pantomogram nie odzwierciedla rzeczywistych rozmiarów obrazowanych tkanek – szczęki i trzon żuchwy są wydłużone a gałęzie żuchwy – skrócone[1], a obraz jest średnio powiększony o 15%.
Pantomogram jest zdjęciem warstwowym[11], co powoduje, że niektóre struktury (np. kanał żuchwy) mogą nie być uwidocznione na zdjęciu, jeśli nie znajdowały się w okolicy warstwy badanej przez pantomograf. Przykładem może być zatoka szczękowa, której zachyłek zębodołowy widać na zdjęciu, a nie przebieg całego jej dna. Wady tej nie posiadają zdjęcia sumacyjne i tomografia komputerowa.
Z drugiej strony na zdjęciu nakładają się struktury, np. kręgosłup szyjny nakłada się w okolicy siekaczy oraz powierzchnie styczne zębów nakładają się na siebie, szczególnie w odcinkach bocznych[11][2].
Zdjęcia wykonane metodą wewnątrzustną są bardziej zdeformowane od zewnątrzustnych i więcej struktur się nakłada[5].
Poza tym niektórzy chorzy nie są w stanie utrzymać pozycji stojącej podczas badania.
Pierwsze eksperymenty z pantomogramami zewnątrzustnymi wykonywano w latach 30. XX wieku. W 1934 dr H. Numata umieścił zakrzywiony film wewnątrz ust pacjenta między zębami a językiem, zaś lampa poruszała się, podobnie jak dzisiaj, wokół głowy pacjenta[3].
W 1948 dr Yrjö Veli Paatero opracował metodę stosowaną do dziś, tj. z lampą i kliszą ustawionymi zewnątrzustnie i obracającymi się razem wokół głowy pacjenta[2][3].
W latach 60. wprowadzono na rynek pierwszy pantomograf (Panorex firmy S. S. White and Company)[3].
Do polskich pionierów pantomografii zalicza się radiologa Ernesta Matuszka[4].
Źródło: Wikipedia